Энэ жил Халхын голын ялалтын 86 жилийн, Чөлөөлөх дайны ялалтын түүхт 80 жилийн ой тохиож байна

Халхын голын байлдааны 86 жилийн ой удахгүй тохионо. Өмнөх жилүүдэд Халхын голын байлдааны түүхт 70, 75, 80, 85 жилийн түүхт ойг Халхын голын байлдааны ялалтанд гол үүрэг гүйцэтгэсэн ЗХУ (одоогийн ОХУ) -ын төр засаг, цэрэг армийн удирдлагуудын хүрээнд тодорхой хэмжээнд анхааран, Халхын голын байлдааны түүхийг сөхсөн, сануулсан, олон нийтийг хамруулсан арга хэмжээ Монгол Улсад болж ирсэн уламжлалтай.

Энэ удаад Халхын голын 86 жилийн ойг төр засгийн өндөр дээд хэмжээнд тэмдэглэн өнгөрүүлэхгүй гэлээ Монгол Улсын Батлан хамгаалах салбараас Монгол Улсын тусгаар тогтнол, халдашгүй байдалд Японы эзлэн түрэмгийлэгчдээс заналхийлсан 1939 оны Халхын голын байлдааныг сануулсан тодорхой арга хэмжээ авч хэрэгжүүлэх бизээ.

Ямартай сэтгүүлчийн хувьд Халхын голын байлдааны түүхт 86 жилийн ойн хүрээд “БИД МАРТАХ УЧИРГҮЙ ТҮҮХ” сэдвийн хүрээнд тус байлдааны түүхийг товч өгүүлэхийн зэрэгцээ өдгөө бид эл түүхээс юуг ойлгох, юунд анхаарах, яаж хандах ёстойг хэлэхийг зорьлоо.

Түүнчлэн 1945 онд болсон Чөлөөлөх дайны түүхт 80 жилийн ой энэ жил тохиож байна.

ХАЛХЫН ГОЛЫН БАЙЛДААНЫ ТҮҮХ /товч/

Түүх сөхөн үзвэл 1935 оноос эхэлсэн Монгол, Манж-Го-ийн хооронд хилийн будлиан тасралтгүй үргэлжилсээр 1939 оны тавдугаар сар болоход Японы цэргийн командлал Халхын голын орчим нутагт цэргээ төвлөрүүлж эхэлжээ.

Манж-Го бол Японы эзэнт гүрний байгуулсан цэргийн дэглэмд суурилсан “Марионет улс”/тоглоомын улс/ буюу нэр төдий тусгаар тогтносон мэт боловч, бодит байдал дээрээ Япон улсын бүрэн хяналт, удирдлагад байсан улс юм.

1939 оны 5 дугаар сарын 11-ны өдөр Дорнод аймгийн Халхын голын зүүн эрэг орчимд Японы Квантуны армийн дэмжлэгтэй Манж-Го улсын цэргүүд Монголын хилийг зөрчин орж, Монголын хилийн цэрэгтэй буудалцсанаар Халхын голын байлдаан эхэлсэн гэж үздэг.

Товчхондоо, Японы эзэрхэг түрэмгий арми Монгол улсыг эзлэн авах бодлого гаргаж, Тусгаар Монгол Улсын хилийг зөрчин нэвтэрч, Монголчуудын тусгаар тогтнолд шууд заналхийлсэн юм.

1939 оны тавдугаар сарын 11-ээс 9 дүгээр сарын 15-ны хүртэл 4 сар 4 хоног үргэлжилсэн энэ байлдаанд нэг талаас ЗХУ, БНМАУ, нөгөө талаас Япон, Манж-Го гэсэн дөрвөн улсын 132 мянган цэрэг офицер,1000 гаруй танк, хуягт машин, 800-аад нисэх онгоц оролцжээ.

Халх голын байлдааны явцад 6 дугаар сарын агаарын байлдаан, дэлхийн хоёрдугаар дайн өмнөх танкын хамгийн том тулалдаан болох Баянцагааны тулалдаан зэрэг томоохон байлдаанууд болж, 8 дугаар сарын 20-нд эхэлсэн Монгол-Зөвлөлтийн цэргийн Ерөнхий давшилтын дүнд Хамардаваа-Номунханы чиглэлд японы 6 дугаар армийг бут цохив. Дайн төгсгөлийн шатанд орсон ч 9 сарын дунд үеийг хүртэл Халуун рашаан-Мана уулын чиглэлд япон-манжийн цэргийн довтолгоон үргэлжилж, 9 дүгээр сарын 11-нд японы тал Нөмрөгийн эрэгт гарч иржээ.

Түүний эсрэг Монгол-Зөвлөлтийн командлал томоохон хүчээр довтлон, эзэлсэн газрыг чөлөөлөхөөр бэлтгэж байх үед Москвад - ЗХУ, Япон улс гал зогсоох хэлэлцээ хийж, тохиролцоонд хүрчээ.

Эл хэлэлцээр ёсоор 1939 оны 9 дүгээр сарын 16-ны өдөр, Москвагийн цагаар 02:00 цаг, Улаанбаатарын цагаар өглөөний 07:00 цагт гал зогсоож, байлдагч талууд эзэлсэн байрлал дээрээ үлджээ.

Харамсалтай нь энэ дагуу өмнө нь Монголын газар нутагт хамаарч байсан Мана уул зэрэг зарим газрууд Манж-Го-ын тал үлдэж, хожим нь Хятадын газар нутаг болсон түүхтэй.

Халхын голын дайны явцад байлдааны бүх төрлийг хамарсан нийт 101 томоохон тулаан болж, Япончууд 10000 цэргээ, Зөвлөлт холбоот улс 8000 цэргээ тус тус алдсан гэдэг.

Энэ дайнд Монгол Ардын хувьсгалт цэргийн 3 морьт дивиз, бусад анги салбарын 8500 орчим цэрэг дайчид оролцож, Зөвлөлтийн цэргийн хамтаар ялалт байгуулан улс орныхоо хил хязгаар, бүрэн бүтэн байдлыг хамгаалж, тусгаар тогтнолоо бататгаж чадсан үйл хэрэг болсон билээ.

Халх голын дайны ялалт нь тусгаар тогтносон Монгол улс бодитойгоор оршин тогтнож, эр цэргүүд нь эх орноо, дархан хилээ хамгаалж чаддаг гэдгийг дэлхий дахинд харуулсан үйл явдал болсон гэж хэлж болно.

Чөлөөлөх дайнд Япон улс ялагдаж, цэргүүд нь олзлогдов

1939 онд Халхын голд Зөвлөлт-Монголын талд ялагдсан Япон улс дэлхийн II дайны төгсгөлд буюу ЗХУ Герман улстай байлдаж байхад Герман, Италыг улсыг дэмжихээ илэрхийлж холбоотон болсон учир, ЗХУ Япон улстай байгуулсан харилцан үл довтлох гэрээгээ цуцалж, Японы эсрэг 1945 оны 08 сарын 09-ны өдөр дайн зарласан бол маргааш өдөр нь буюу 08 сарын 10-ны өдөр БНМАУ-аас Япон улсад дайн зарлав.

Мөн Японд дайн зарласан өдөр маршал Х.Чойбалсан нийт ард түмэн, цэрэг дайчдад хандаж радиогоор үг хэлэхдээ “Өнөөдөр та нар өөрийнхөө Засгийн газрын тушаалаар манай эрх чөлөө, тусгаар тогтносон улсын хилийг давж, ... манай ах дүү дотоод Монгол, Баргын газар нутаг дээр орсон байна. Та нар бол бүх Монгол үндэстнийг чөлөөлж, нэгдүүлэн, тусгаар тогтносон, бүрэн эрхт, нэгдмэл, эрх чөлөөт улс болгохын тулд ариун шударга дайнд орсон байна” хэмээн онцлон тэмдэглэж байв. Үүнээс үүдэн “Чөлөөлөх дайн” гэдэг нэршил бий болжээ.

Төд удалгүй Манжуур, Сахалин, Курилын арлуудад Зөвлөлт-Монголын хамтарсан арми гарамгай амжилт үзүүлж, богино хугацаанд Японы Квантуны армийг ялж, 500 мянга гаруй япон цэргийг олзолсон гэдэг. Зөвлөлт-Монголын арми хятад, өвөрмонгол, солонгос иргэдийг японы эзэрхийллээс чөлөөлсөн учир түүхэнд энэ дайныг “Чөлөөлөх дайн” гэж нэрлэсэн.

Чөлөөлөх дайны дараа манай улс ЗХУ-аас ажиллах хүч хүсэхэд тэд, дайнд бууж өгсөн 12300 япон олзны цэргийг 1945 оны 10 сард манай улсад ажиллах хүч болгон илгээсэн гэдэг.

БНМАУ-ын Бага хурлын Тэргүүлэгчдийн 1945 оны 10 дугаар сарын 12-ны өдөр хуралдсан 57-р хурлаар тогтоол гарган Сайд нарын зөвлөлийн дэргэд “Олзлогдсон цэргүүдийн хэргийг эрхлэх Ерөнхий газар” байгуулж байсан түүхтэй.

Олзлогдсон япон цэргүүдийн 90 гаруй хувийг Улаанбаатар хотын барилга, барилгын материал үйлдвэрлэлийн ажилд ажиллуулж, үлдсэнийг нь Аж үйлдвэрийн комбинатын арьс шир, эсгий боловсруулах, гутал үйлдвэрлэх хэсэгт 700 хоригдол, Шохойн цагаан булагийн шохойн үйлдвэрт 90, Сүхбаатар шүдэнзний үйлдвэрт 200 хоригдол, бусад сангийн аж ахуй, Налайхын нүүрсний уурхай, тоосгон завод зэрэгт хувиарлан ажиллуулж байжээ.

Мөн олзны цэргүүдэд эм болон эмнэлгийн үйлчилгээг хүргэж байсан гэдэг.

1947 оны 10 дугаар сарын 14-28-ны хооронд японы 10705 олзлогдогсдыг буцаасан гэдэг. Албан ёсны тоо баримтаас үзэхэд, монголд нийт 1613 олзны япон нас барж, Дамбадаржаа, Хужирбулан, Алтанбулаг, Зүүнбүрэн, Сүхбаатар, Зүүнхараа, Баруунхараа, Өгийнуур зэрэг 16 газарт оршуулжээ.

1962 оны есдүгээр сард Дамбадаржаа дах цогцолбор газарт анх удаа япон хүн ирж хүндэтгэл үзүүлсэн байна.

Хүмүүнлэгийн дэмжлэг

1951 онд АНУ-ын Сан-Франциско хотод болсон энхийн гэрээнд дайны нөхөн төлбөрийн асуудлыг олон улсын хэмжээнд зохицуулсан боловч Монгол улс ЗХУ-ын нөлөөн дор байсан тул оролцоогүй.

Харин тус гэрээгээр Япон улс Азийн Бирм, Индонез, Филиппин зэрэг улсад дайны төлбөрийг эдийн засгийн дэмжлэг бараа үйлчилгээ, зээл тусламж хэлбэрээр олгож байсан.

ЗХУ Японоос дайны нөхөн төлбөр авахаас татгалзсан. Манай улсын иргэд хэдийгээр “Говь” ноолуурын үйлдвэрийг япончууд дайны төлбөр болгон барьж өгсөн гэж ярьдаг ч үнэн хэрэгтээ 1978 онд ноос ноолуур боловсруулдаг “Говь” үйлдвэрийг Япон улсын эдийн засгийн буцалтгүй тусламжаар барьсан.

Ардчилал гарсан цагаас хойш Монгол-Японы харилцаа сэргэж, Япон улсаас манай улсад олон салбарт олон талын дэмжлэг туслалцааг үзүүлэх болсныг бид сайн мэднэ.

2025 оны байдлаар Японы Засгийн газраас Монгол Улсад үзүүлсэн нийт буцалтгүй тусламж, техник туслалцаа, жижиг хөтөлбөрүүдийг нэгтгэж тооцох юм бол энэ хэмжээ 370 тэрбум иен (2.56 тэрбумUSD) хүрснийг МОНЦАМЭ мэдээлж байжээ.

Япон Улсын Сүр Жавхлант Эзэн Хаан Нарухито “БНМАУ-ын тусгаар тогтнолд заналхийлж асан” цэргүүдийнхээ бунханд хүндэтгэл үзүүлэв

Мэдээж хэрэг өнөөдрийн хөгжингүй Япон улс 1930-1945 онд Азийн цөөнгүй улс орныг эзэрхийлж байсан “импералист Япон” -ын тухайн үеийн эзэрхэг бодлогод шүүмжлэлтэй ханддаг, тухайн цаг үеийн эзэнт улсын төр нийгмийн бодлоготнуудын үйлдлийг буруутгаж ирсэн нь зүйн хэрэг.

Гэвч зарим Япон хүмүүс эл асуудалд хуучны буюу “эзэрхэг япон” улсаа санагалздаг юм боловуу гэлтэй “чимээгүйхэн” үйл хэрэг Монголд болоод өнгөрлөө.

2025 оны 7 сарын 06-13-ны өдрүүдэд Монгол Улсад Япон улсын Цог Жавхлант Эзэн Хаан Нарухито Эрхэм Дээд Хатан Масако нар айлчлах үеээрээ Дамбадаржаа дах олзны япон цэргүүдийн бунханд очиж хүндэтгэл үзүүлсэн.

Хэдийгээр Монгол-Япон хоёр улс олон жилийн найрамдалт харилцаатай, Японы эзэн хааныг Монголын төр засаг, ард түмэнд халуун дотноор угтан авсан, тус айлчлалаар дамжуулан хоёр орны найрамдалт харилцаа олон талаар улам бүр бэхжих болсон сайшаалтай ч нэг зүйлийг хэлэхгүй өнгөрч боломгүй санагдав.

Японы Цог Жавхлант Эзэн Хаан “дайны олзлогдогсодоос амиа алдсан япон цэргүүдийн дурсгалыг хүндэтгэж, бунханыг эргэсэн” нь нэг талаас өнгөц харахад соёл, ёс заншлын шинжтэй үйлдэл мэт боловч нөгөө талаас сайн ажиглавал дипломат ёсонд байж боломгүй “бүдүүлэг” гэмээр үйлдэл боллоо.

Эзлэн түрэмгийлэхийг зорьж байсан улс орныхоо нутаг дэвсгэрт амиа алдсан эр цэргүүдийнхээ бунханд очиж хүндэтгэл үзүүлсэн анхны тохиолдол Японы Цог Жавхлант Эзэн Хаан Нарухито байсан бол, улс эх орныхоо тусгаар тогтнолд заналхийлж байсан дайсны олзлогсод буюу япон цэргүүдийн шарилд Японы эзэн хааныг очихыг зөвшөөрсөн анхны улс Монгол байв.

Дээр хэлсэнчлэн түүхээ бид мартах учиргүй. 100 хүрэхгүй жилийн өмнө Япон улсаас Монгол Улсын тусгаар тогтнол, бүрэн эрхт байдалд заналхийлж, дайн өдөөж, өдөөсөн дайндаа ялагдаж, олзлогдсон цэргүүдийн бунханыг Японы эзэн хаан, улс төрийн зүтгэлтнүүд биш жирийн иргэн очиж эргэх нь энгийн хэрэг.

Харин Японы Цог Жавхлант Эзэн Хаан “Япон орныхоо төлөө амиа алдсан цэргүүдээ хүлээн зөвшөөрч” байгаа мэт цэргийн бунханаа эргэх нь Монгол Улсыг “дорд үзсэн”, “БНМАУ-ын тусгаар тогтнолын эсрэг хандсан цэргийн гэмт хэрэгтнүүдийн” үйлдлийг “зөвшөөрсөн” гэмээр хэрэг гэж үзэж болохоор байгаа юм.

Хэдийгээр Монгол улсын хэвлэл мэдээллээр явсан бүх мэдээ “Японы Эзэн Хаан, Эрхэм дээд Хатан Хаан нар Япон иргэдийн бунханд цэцэг өргөж, хүндэтгэл үзүүллээ” гэсэн гарчигтай мэдээлэл гарсан, Эзэн Хаан хэлсэн үгэндээ “Япон хүмүүс” гэсэн ч үнэн хэрэгтээ тэнд “жирийн иргэдийнх биш, Япон улсынхаа төлөө Монгол улсын эсрэг байлдсан цэргүүд”-ийн булш байсан юм.

Япон эзэн хааны эл үйлдэл үнэн түүхийг “баллуурдан мартуулах гэсэн”, “Япон улс хэзээнээс Монгол Улсын хамгийн сайн хөрш, дэмжигч байсан мэт” харагдахыг зорьсон бол Монгол Улсын хувьд түүхээ үл хүндэтгэсэн, Халхын голын байлдаан болон болон Чөлөөлөх дайнд амь насаа алдсан монгол цэргийн үйл хэргийг “үл тоосон” гэмээр үйлдэл болчихлоо.

Түүнчлэн, олон улсын жишигт Дайны талууд эвлэрлийн бэлгэ тэмдэг болгон дайнд оролцогч талуудын амь үрэгдсэн хүмүүст хүндэтгэл үзүүлэх ёслол байдаг боловч энэ арга хэмжээ нь хоёр талын төлөөлөгчид хамт оролцох, дайны хохирлыг тэнцвэртэй дурсах, шийдвэрлэх үед л эв нэгдлийн илэрхийлэл болж ийм үйл хэрэг болдог.

Гэтэл Японы Эзэн Хаан зөвхөн өөрийн талын цэргүүдэд хүндэтгэл үзүүлж, Монголын талын амь үрэгдсэн баатруудыг огт дурсаагүй нь Монголчуудыг басамжилсан, үл хүндэтгэсэн гэмээр сэтгэгдэл төрүүлчихлээ.

Мөн “Япон иргэд” гэх нэрээр бусдыг төөрөгдүүлж, Монголын эсрэг тулалдаж байсан цэргүүдээ дурссан нь Японы дотооддоо “эх орноо хамгаалсан баатрууд”-ыг Эзэн Хаан эргэлээ гэх уур амьсгал төрүүлж, цаагуураа Японы империализмын өнгөрсөн түрэмгий бодлогыг зөөлрүүлсэн өнгө аястай харагдлаа.

Харин Монголын талаас, эх орных нь эсрэг тулалдаж байсан япон цэргүүдийн бунханд Японы Эзэн Хааныг нь “очиж хүндэтгэл илэрхийлэх “боломж олгосон” нь түрэмгийлэгч талын түүхийг "зөвтгөсөн” гэж ард иргэдэд ойлгогдох эрсдэлийг бий болгож байна.

Монголчууд бид түүхээ мартах учиргүй, мөн дипломат ёсны “ард нуугдаж”, дээрх байдлаар монголчуудын түүхийг “үл тоосон, басамжилсан” гэмээр Япон Улсын Эзэн Хаан Нарухитогийн үйлдлийг энд өгүүллээ.

А.Галт

Amlalt.mn