Ховд аймгийн Мянгад суманд орших Халзанбүрэгтэйн газрын ховор элементийн орд нь Монголын толгой баячуудын арааны шүлсийг гойжуулаад буй. Энэ ордыг олборлож эхэлбэл баруун бүсийн экологи, хүн, мал амьтанд хэрхэн сөргөөр нөлөөлж болох талаар бичих нь зүй болов уу...

Газрын ховор элемент гэдэг нь 17 металлын элементийн бүлэгийг хэлнэ. Үүнд нэн ялангуяа 15 лантанидууд, скандий болон иттриумтай хамт багтдаг ба түүнийг олборлоход хүндрэлтэй ба өртөг ихтэй байдаг. Олборлоход маш их ус шаарддаг ба бий болсон хаягдал ус нь байгаль орчинд буюу хөрс, гадаргуун ус, гүний усанд шингэн байгаль орчинд хор нөлөө үзүүлж болох юм.

Орчин үед байгаль орчинд нэн бага сөрөг нөлөөтэй технологиуд нэвтэрч байгаа гэх боловч энэ нь одоогоор эргэлзээтэй юм. Газарын ховор элементүүд нь бусад хүнд металлуудтай хамт байгальд байдаг тул түүнийг олборлоход хүнд металлиуд газарт шингэх эрсдэлтэй.

Энэ нь Ховд гол, Буянт гол болон бусад Ховд аймгийн гол усанд нийлж магадгүй ба улмаар хөрсийг бохирдуулж, Хар Ус нуур, Хар нуур гэх мэтэд шингэх эрсдэл үүсч магадгүй юм. Улмаар ууршин агаар мандалаар дамжин Алтайн нурууны мөнх цаст оргилуудад хүрэн цаашдийн бохирдлыг үүсгэх магадлалтай. Уг ордод мөн уран торий гэх мэт цацраг идэвхит бодисууд ч байж магадгүй талаар зарим эрдэмтэд саналаа илэрхийлдэг.

Уг орд ашиглалтанд орсоноор Мянгад сумын малчин иргэд мал маллах, газар тариалан эрхлэх газаргүй, усгүй болж ядуурал ихсэх, хүчээр орон нутгаасаа хөөгдөх магадлал өндөр юм. Мөн хэрэв Хар ус нуур, Хар нуурт уг бохирдол орж ирвэл тус бүсийн эко систем буюу загас жараахайнд хор нөлөө үзүүлэх эрсдэл үүсч болзошгүй юм.

Монгол Улс нь нутгийн өөрөө удирдах ёс зарчимыг дээдлэн хүндэлдэг хуультай тул тус ордыг ашиглах уу эс ашиглах уу гэдгийг гагцхүү Мянгад сумын иргэд болон Ховд аймгийн иргэд эцсийн шийдвэрийг нь гаргах юм. Мөн уг ордыг ашиглаж эхэлбэл тус суманд гадаад дотоодын ажилчид иргэд ихээр орж ирэн сууршиж болзошгүй ба энэ нь бас л дахиад сумын иргэдийн амгалан тайван амьдрах явдалд саад болж болох юм.

Барууны уул уурхайн компаниуд манай улсад хууль бус үйлдэл гаргасан. Рио Тинто компанийн олборлолтын ажиллагаа Оюу Толгой болон Мадагаскарт усны асуудал бохирдол үүсгэж байна. Рио тинто групп нь урьд нь 2020 онд Австралид уугуул иргэдийн онгон газрыг сүйтгэж Австралийн иргэдийн маш их дургүйцлийг хүргэж байсан бол тус группийн Монгол дахь Оюу Толгой болон Мадагаскарт явуулж буй уул уурхайн үйл ажиллагаа нь усыг бохирдуулж Монголд мал үххэд хүргэж байна хэмээн Их Британийн Орон нутгийн тэтгэвэрийн сангийн форум нэртэй Их Британийн тэтгэврийн сангуудыг төлөөлдөг байгууллаг мэдэгдлээ. Тухайлбар Оюу толгой уурхайд 2018 оноос эхэлж үүссэн гүний уурхайн ус гоожилт нь хөрсний усыг бохирдуулсан ба энэ нь тус нутагт байрлах малчдын мал үххэд хүргэсэн хэмээн тус байгууллага үзэж буй юм.

Гэвч Рио Тинто уг мал үхэх болсон явдал нь тэдний ус гоожилттой холбоогүй хэмээн мэтгэж буй юм. Мадагаскар дахь үйл ажиллагаанаас болон тус бүс нутагт загас ихээр үхсэн хэмээн мөн Мадагаскарын иргэд үзэж буй юм.

Тус компанид зээл олгогчид, тухайлбал ЕСБХБ Оюу Толгойн хаягдлын далангийн шүүрэлтийн асуудлаа шийдэхийг Рио Тинто компаниас шаардаж буй юм. Дээр дурьдсан Их Британийн байгууллага тус компанийг усны асуудлын явдлаа 2016 оноос хойш олон нийтэд дэлгээгүй буюу хаалттай мэдээлэл байлгаж байгаа хэмээн тус компанид уг асуудал дээр “муу” буюу “F” үнэлгээ өгсөн юм.

Байгаль орчины байгууллага болох “The Andrew Lees Trust” тус компаний усны асуудалд бие даасан аудитын шалгалт оруулахыг мөн шаардаж буй юм. Энэ бүх асуудлууд нь тус группын Серби дэх литигийн уурхай, АНУ-ын Аризона муж дахь зэсийн уурхай эхлэхэд мөн байгаль орчины асуудал үүсгэж болзошгүй хэмээн иргэд, байгууллагуудын санааг зовоож буй юм.

Рио Тинто групп 700 сая ам.долларын татвараас зугтсан хэмээн буруутгагдлаа Энэ талаар дэлхийн алдарт Блүүмбэрг мэдээллийн агентлаг мэдэгдэж буй юм. Рио Тинто болон түүний охин компани болох “Туркойз Хилл Ресорсес” ХХК Люксембург болон Голланд улсуудад “шуудангийн илгээмж”-ийн хэмээгдэх компаниудыг байгуулж Монгол дахь уул уурхайн үйл ажиллагаагаа явуулснаар нийт 700 сая ам.долларын татвараас зугтсан хэмээн (Канадад 470 сая ам.доллар, Монголд 230 сая ам.доллар) Үндэстэн дамнасан корпариудыг судлах төв (ҮДКСТ) хэмээх ашгийн бус байгууллага мэдэгдлээ.

Уг байгууллага нь Голландын болон Европын Холбооноос санхүүжилт авдаг юм. Монголын олон нийтийн эрх ашгийг хамгаалагчид Францын Арева компанийг авилгын хэрэгтээ хариуцлага хүлээхийг шаардлаа 2025 оны 5 сарын 7 оны өдөр нэр бүхий олон нийтийн эрх ашгийг хамгаалагч иргэд Монгол Улсын Авилгатай тэмцэх газарт (АТГ) шаардлага хүргүүллээ. Тэд тус компани Монголд уран олборлох явдал нь Монгол Улсын эрх ашиг, байгаль орчинд ноцтой хохирол учруулж дотоодын болон олон улсын хуулиудыг ноцтой зөрчиж байгаа хэмээн мэдэгдлээ.

Тухайлбал тус компани 11 жилийн өмнө онд Уул уурхай, хүнд үйлдвэрийн яамны дэд сайд О.Эрдэнэбулган, Ашигт малтмал газрын тосны газрын дарга Д.Үүрийнтуяа нарт 1.2 сая еврогийн авилга өгсөн нь Францын шүүхээр тогтоогдсон атал одоо болтол аль ч тал хариуцлага хүлээхгүй Монголын хууль тогтоомжийг ноцтой зөрчиж байна хэмээн мэдэгдсэн юм.

Уг хууль бус үйлдэлдээ Орано компани Францын шүүхээс 4.8 сая еврогийн торгууль хүртсэн юм. Энэхүү мэдэгдлийнхээ үеэр тэд Францын шүүхийн 10 хуудас материалыг мөн АТГ-т өгсөн юм.

Амлалт.мн